Dechreuwyd chwarela llechi tanddaearol Croesor ar raddfa fach yn ystod y 1840au. Roedd Tramffordd Croesor yn gwasanaethu’r chwarel. Ond fe’i caewyd 40 mlynedd yn ddiweddarach.
Ym 1895, ail agorwyd y chwarel gan ei rheolwr Moses Kellow, ystyrid ef yn arloeswr a defnyddiodd ddulliau gwaith modern. Penderfynodd drydaneiddio’r gwaith, ac adeiladodd orsaf drydan dŵr. Roedd yn ffafrio dull drilio a alwai am gael moduron i yrru winsiau a locomotif trydan, y cyntaf i weithio yng Nghymru. Fe’u prynwyd o Prague. Ei arloesedd mwyaf oedd ei ddril Kellow, ebill hydrolig a allai drilio twll 7.5 troedfedd (2.3 m) yn y llechi ymhen dwy funud, llawer llai na’r diwrnod y cymerai i ddrilio â llaw. Caeodd y chwarel ym 1930.

Defnyddiodd Cookes Explosives y siambrau i storio deunyddiau tan ddechrau’r 1970au. Pan glywodd y Central Electricity Generating Board am hyn, daeth y drefn i ben oherwydd ofnent y byddai ffrwydrad tanddaearol yn difrodi’r argaeau a storfa bwmp Gorsaf Bŵer Ffestiniog. Roedd y llwybr tanddaearol o Groesor i Rosydd yn enwog os nad yn beryglus i archwilwyr y mwynfeydd. Nid yw Llwybr Llechi Eryri’n croesi’r bont hon!

https://en.wikipedia.org/wiki/Croesor_Quarry

http://www.28dayslater.co.uk/croesor-rhosydd-through-trip-april-2011.t60503

Roedd lleoliad anghysbell Chwarel Rhosydd yn rhwystr ac roedd cludiant yn anodd oherwydd rhedai rheilffordd Ffestiniog drwy dir Chwarel Cwmorthin. Er mwyn mynd i’r afael â hyn agorwyd tramffordd Croesor ym 1864 ac fe gysylltwyd y chwarel gan un o inclenau hwyaf Cymru. Ym 1873 aeth y cwmni’n wirfoddol i ddwylo’r gweinyddwyr.

Gwerthwyd y chwarel mewn ocsiwn ym 1874, a sefydlwyd y Rhosydd Slate Quarry Company Ltd newydd. Daliodd y chwarel ei thir am dipyn, ond trodd yn llai proffidiol ac ym 1900, cwympodd rhan fawr o’r gweithfeydd tanddaearol. Yn ystod y Rhyfel Mawr fe’i cadwyd yn segur ond ail agorodd ym 1919, pan brynodd teulu Colman sy’n enwog am ei fwstard y chwarel. Daliai i hepian yn fasnachol tan iddi gau am y tro olaf ym 1948.
Dywedwyd fod barics y chwarelwyr mewn cyflwr difrifol – yn oer, gwyntog a budr.

https://en.wikipedia.org/wiki/Rhosydd_Quarry

http://www.penmorfa.com/Rhosydd/description.htm

Yn ystod y 1880au y dechreuwyd chwarelu yng Nghwmorthin. Er gwaethaf allbwn sylweddol y chwarel arweiniodd peryglon o dan y ddaear a chreigiau’n dymchwel at berfformiad ariannol gwael a newidiodd rheolaeth y chwarel sawl gwaith.
Yn 1930 roedd chwarel Cwmorthin yn nwylo perchnogion yr Oakley o Flaenau Ffestiniog a buont yn ei gweithio tan 1970, pan na allai dalu a chynnal a chadw’r pympiau anferth yn rhedeg er mwyn atal dŵr yn y gwaith. Gydol y 1980au a dechrau’r 1990 ond tîm bychan o ddynion lleol oedd yn gweithio yng Nghwmorthin. Daeth y fenter hon i ben hefyd, gydag ymdrechion aflwyddiannus cwmni McAlpines PLC tua’r flwyddyn 2000 i frigdorri gweithfeydd hynafol Cwmni Llechi Cwmorthin.
Ond sawl milltir o dwneli a channoedd o siambrau anferthol sydd i’w gweld heddiw. Gellir canfod arteffactau yn amrywio o gyrn powdwr i risiau pren, o winsiau i wagenni a chraeniau i bontydd yn y gweithfeydd. Ceidwaid y chwarel yw Cyfeillion Cwmorthin a’i nod yw ei hyrwyddo, ei chadw, ei chofnodi a’i harchwilio.

http://www.cwmorthin.com/

http://www.cwmorthin.org/about_cwmorthin.asp

Cewch egwyl i’w groesawu yng Nghaffi Mari ar lan llyn Tanygrisiau
https://www.facebook.com/caffilakeside

Mae’r enw Tanysgrigiau’n cyfeirio at y clogwyni grisiog uwchben y pentref. Roedd Tanygrisiau’n enwog am ei chwarelu llechi, yn cynhyrchu llechi du o safon uchel a ddefnyddiwyd ym mhob cwr o’r byd. Fe’u cludidar Reilffordd Ffestiniog at y môr ym Mhorthmadog. Allforiodd Porthmadog symiau helaeth o lechi ar draws y byd ac mae Amgueddfa Forwrol Porthmadog yn disgrifio hyn yn fanwl iawn.

https://portmm.org/

The nearby Ffestiniog power station, the high Stwlan Dam and Tanygrisiau Reservoir are part of a pumped storage hydroelectricity installation
https://www.festipedia.org.uk/wiki/Tanygrisiau